کتاب در سه معنا در قرآن

با مطالعه‌ی آیات زیر که همگی از سوره‌ی اعراف هستند و در آن‌ها لفظ کتاب به سه معنای مختلف به کار رفته، رابطه میان مدلول لفظ قرآن و مدلول لفظ کتاب در ذهن ما وضوح بیشتری خواهد یافت:
الف) کتاب به معنای سرنوشت مقدر نوشته شده؛ کتاب به این معنی در سیاق پاسخ به تکذیب کنندگان رسالت‌های آسمانی به کار رفته است: «فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ أُولئِکَ یَنَالُهُمْ نَصِیبُهُمْ مِنَ الْکِتَابِ»(1) (اعراف: 37). کتاب در این‌جا به معنی «مکتوب مقدر» در لوح محفوظ است. و واژه‌ی نصیبهم یعنی بهره‌ی ایشان از آنچه برای آن‌ها مقدر شده است. و آیه‌ی «وَ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ»(2) (فاطر: 13) نیز که در آن کتاب به معنای لوح محفوظ که حاوی امر ثابت و مقدر است به کار رفته.
ب) کتاب به معنی تورات: کتاب به این معنا در آیه‌ای به کار رفته که سیاق آن بیان مواضع یهود در قبال دینی است که پیامبرشان موسی آورد: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتَابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنَى وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنَا وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثَاقُ الْکِتَابِ أَنْ لاَ یَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ»(3) (اعراف: 169).
ج) کتاب به معنای قرآن: کتاب به این معنا در خطاب خداوند متعال به پیغمبر بزرگوارش به کار رفته است: «قُلِ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلاَ تُنْظِرُونِ‌ إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ‌»(4) (اعراف: 196-195)(5)

پی‌نوشت‌ها:

1- چه کسی ستمکارتر است از آن‌ها که بر خدا دروغ می‌بندند، یا آیات او را تکذیب می‌کنند؟ آن‌ها نصیبشان را از آنچه مقدّر شده [از نعمت‌ها و مواهب این جهان] می‌برند.
2- و آنچه از کتاب به تو وحی کردیم حق است و تصدیق کننده و هماهنگ با کتب پیش از آن. خداوند نسبت به بندگانش خبیر و بیناست.
مقصود از کتاب در این آیه لوح محفوظ است. «هُوَ الحَقُ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یَدَیهِ» یعنی قرآن به عنوان مکمل تورات و انجیل آمده است.
3- پس از آن‌ها، فرزندانی جای آن‌ها را گرفتند که وارث کتاب [آسمانی، تورات] شدند [اما با این حال]، متاع این دنیای پست را گرفته‌اند [بر اطاعت فرمان خدا ترجیح می‌دهند] و می‌گویند: [اگر ما گنهکاریم توبه می‌کنیم و] به زودی بخشیده خواهیم شد! اما اگر متاع دیگری همانند آن به دستشان بیفتد، آن را [نیز] می‌گیرند [و باز حکم خدا را پشت سر می‌افکنند]. آیا پیمان کتاب [خدا] از آن‌ها گرفته نشده که بر خدا [دروغ نبندند و] جز حق نگویند.
4- بگو [اکنون که چنین است] بت‌های خویش را که شریک خدا قرار داده‌اید [بر ضد من] بخوانید، و برای من نقشه بکشید و لحظه‌ای مهلت ندهید [تا بدانید کاری از آن‌ها ساخته نیست]، ولی و سرپرست من خدایی است که این کتاب را نازل کرده و او همه‌ی صالحان را سرپرستی می‌کند.
5- علاوه بر سه معنایی که مؤلف محترم برای کتاب در کاربرد قرآنی ذکر کرده‌اند، کتاب به معنای مطلق کتاب‌های آسمانی که بر پیامبران پیشین نازل شده و تورات و انجیل مصادیق آن هستند، نیز در قرآن به کار رفته است، از جمله این آیه که می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ ......» (مائده: 48)-م.

منبع مقاله :
عابدالجابری، محمد (1393)، رهیافتی به قرآن کریم در تعریف قرآن، ترجمه محسن آرمین، تهران: نشر نی، چاپ اول